มะนาว และ วิธีบังคับให้มะนาวออกดอกนอกฤดู

มะนาว เป็นไม้ผลชนิดหนึ่ง ผลมีรสเปรี้ยวจัด จัดอยู่ในสกุลส้ม (Citrus) ผลสีเขียว เมื่อสุกจัดจะเป็นสีเหลือง เปลือกบาง ภายในมีเนื้อแบ่งกลีบๆ ชุ่มน้ำมาก นับเป็นผลไม้ที่มีคุณค่า นิยมใช้เป็นเครื่องปรุงรส นอกจากนี้ยังถือว่ามีคุณค่าทางโภชนาการและทางการแพทย์ด้วย

ลักษณะทั่วไป

ผลมะนาวโดยทั่วไปมีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 4 – 4.5 เซนติเมตร ต้นมะนาวเป็นไม้พุ่มเตี้ย สูงเต็มที่ราว 5 เมตร ก้านมีหนามเล็กน้อย มักมีใบดก ใบยาวเรียวเล็กน้อย คล้ายใบส้ม ส่วนดอกสีขาวอมเหลือง ปกติจะมีดอกผลตลอดทั้งปี แต่ในช่วงหน้าแล้ง จะออกผลน้อย และมีน้ำน้อย

มะนาวเป็นพืชพื้นเมืองในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ผู้คนในภูมิภาคนี้รู้จักและใช้ประโยชน์จากมะนาวมาช้านาน น้ำมะนาวนอกจากใช้ปรุงรสเปรี้ยวในอาหารหลายประเภทแล้ว ยังนำมาใช้เป็นเครื่องดื่ม ผสมเกลือ และน้ำตาล เป็นน้ำมะนาว ซึ่งเป็นที่รู้จักกันดีทั้งในประเทศไทย และต่างประเทศทั่วโลก นอกจากนี้เครื่องดื่มแอลกอฮอล์บางชนิดยังนิยมฝานมะนาวเป็นชิ้นบางๆ เสียบไว้กับขอบแก้ว เพื่อใช้แต่งรส

ในผลมะนาวมีน้ำมันหอมระเหยถึง 7% แต่กลิ่นไม่ฉุนอย่างมะกรูด น้ำมะนาวจึงมีประโยชน์สำหรับใช้เป็นส่วนผสมน้ำยาทำความสะอาด เครื่องหอม และการบำบัดด้วยกลิ่น (aromatherapy) หรือน้ำยาล้างจาน ส่วนคุณสมบัติที่สำคัญ ทว่าเพิ่งได้ทราบเมื่อไม่ช้านานมานี้ (ราวคริสต์ศตวรรษที่ 19) ก็คือ การป้องกันและรักษาโรคลักปิดลักเปิด ซึ่งเคยเป็นปัญหาของนักเดินเรือมาช้านาน ภายหลังได้มีการค้นพบว่าสาเหตุที่มะนาวสามารถช่วยป้องกันโรคลักปิดลักเปิด เพราะในมะนาวมีไวตามินซีเป็นปริมาณมาก

มะนาวมีน้ำมันหอมระเหยที่ให้กลิ่นสดชื่น เพราะมีส่วนประกอบของสารซิโตรเนลลัล (Citronellal) ซิโครเนลลิล อะซีเตต (Citronellyl Acetate) ไลโมนีน (Limonene) ไลนาลูล (Linalool) เทอร์พีนีออล (Terpeneol) ฯลฯ รวมทั้งมีกรดซิตริค (Citric Acid) กรดมาลิค (Malic Acid) และกรดแอสคอร์บิก (Ascorbic Acid) ซึ่งถือเป็นกรดผลไม้ (AHA : Alpha Hydroxy Acids) กลุ่มหนึ่ง เป็นที่ยอมรับว่าช่วยให้ผิวหน้าที่เสื่อมสภาพหลุดลอกออกไป พร้อมๆ กับช่วยกระตุ้นการสร้างเซลล์ใหม่ๆ ช่วยให้รอยด่างดำหรือรอยแผลเป็นจางลง

ชื่อของมะนาว

มะนาวก็เหมือนกับส้มทั้งหลาย ที่มีปัญหาในการจัดหมวดหมู่และแยกแยะทางอนุกรมวิธาน สำหรับชื่อวิทยาศาสตร์ที่คุ้นเคยของมะนาว ก็คือ Citrus aurantifolia Swingle หรือ "Citrus aurantifolia" ( Christm & Panz ) Swing." แต่ยังมีชื่ออื่นๆ อีก ดังนี้

C. acida Roxb.

C. lima Lunan

C. medica var. ácida Brandis และ

Limonia aurantifolia Christm

สำหรับชื่อสามัญนั้น ในหลายภาษาก็เรียกชื่อแตกต่างกันไป เช่น ในภาษาอังกฤษ เรียก Mexica lime, West Indian lime, และ Key lime หรือเรียก lime สั้นๆ ก็ได้ สาเหตุที่มีหลายชื่ออาจเป็นเพราะเป็นพืชต่างถิ่น จึงไม่มีชื่อดั้งเดิมในภาษานั้นๆ ทำให้เกิดการเสนอชื่ออื่นๆ มาหลายชื่อก็เป็นได้ ส่วนในประเทศไทยยังเรียกอีกหลายชื่อ เช่น โกรยชะม้า, ปะนอเกล, ปะโหน่งกลยาน, มะนอเกละ, มะเน้าด์เล, มะลิ่ว, ส้มมะนาว, ลีมานีปีห์, หมากฟ้า

อนึ่ง คำว่า เลมอน (lemon) ในภาษาอังกฤษ หมายถึง ผลส้มอีกชนิดหนึ่ง ที่หัวท้ายมน ไม่ใช่ผลกลมอย่างมะนาวที่เรารู้จักกันดี สำหรับ มะนาวเทศ (Triphasia trifolia) นั้น เป็นพืชในวงศ์เดียวกัน (Rutaceae) กับมะนาว แต่ต่างสกุล ส่วน มะนาวควาย หรือ ส้มซ่า (Citrus medica Linn. Var. Linetta.) เป็นพืชสกุลส้มเช่นเดียวกัน แต่ต่างชนิด (สปีชีส์) กัน

ส้มนาวเป็นภาษาใต้ที่ใช้เรียกมะนาว เช่นเดียวกับทางภาคอีสานเรียกผลไม้บางอย่างว่า"บัก"ในการขึ้นต้น เช่นบักม่วงที่หมายถึงมะม่วง คำว่าส้มในภาษาใต้จะใช้เรียกผลไม้บางชนิดที่มีรสเปรี้ยว อย่าง ส้มนาว ส้มขาม เป็นต้น

พันธุ์ที่นิยมปลูกในประเทศไทย

1. มะนาวไข่ ผลกลม หัวท้ายยาว มีสีอ่อนคล้ายไข่เป็ด ขนาด 2-3 เซนติเมตร เปลือกบาง
2. มะนาวแป้น ผลใหญ่ ค่อนข้างกลมแป้น เปลือกบาง มีน้ำมาก นิยมใช้บริโภคมากกว่าพันธุ์อื่นๆ ในเชิงพาณิชย์จะปลูก มะนาวพันธุ์แป้นรำไพและพันธุ์แป้นดกพิเศษ สามารถบังคับให้ออกฤดูแล้งได้ง่าย^[1]
3. มะนาวหนัง ผลอ่อนกลมยาวหัวท้ายแหลม เมื่อโตเต็มที่ผลจะมีลักษณะกลมค่อนข้างยาว มีเปลือกหนา ทำให้เก็บรักษาผลได้นาน
4. มะนาวทราย ทรงพุ่มสวยใช้เป็นไม้ประดับ ให้ผลตลอดปีแต่ไม่ค่อยนิยมบริโภค เพราะน้ำมีรสขมเจือปน

มะนาวพันธุ์อื่น ๆ ได้แก่ มะนาวตาฮิติ, มะนาวหวาน, มะนาวปีนัง, มะนาวโมฬี, มะนาวพม่า, มะนาวเตี้ย และมะนาวหนัง เป็นต้น (มะนาวบางพันธุ์อาจเรียกได้หลายชื่อ แต่ในที่นี้ไม่ได้สืบค้นเพื่อจำแนกเอาไว้

สรรพคุณทางยา

มะนาวเป็นผลไม้ที่มีกรดอินทรีย์หลายชนิด เช่น กรดซิตริก กรดมาลิค ไวตามินซี จากน้ำมะนาว ส่วนน้ำมันหอมระเหยจากผิวมะนาว มีไวตามินเอ และซี ทั้งยังมีธาตุแคลเซียมและฟอสฟอรัสสูงกว่าในน้ำมะนาวอีกด้วย

มะนาวมีประโยชน์ใช้เป็นยาสมุนไพร ขับเสมหะ แก้ไอ เลือดออกตามไรฟัน เหงือกบวม

วิธีบังคับให้มะนาวออกดอกนอกฤดู

          เมื่อมะนาวอายุได้ประมาณ 3 ปี ควรปล่อยให้มะนาวออกดอกและติดผลได้แล้ว มะนาวเป็นพืชที่ตอบสนองต่อน้ำและความชื้นในดินได้ดี ถ้าหากปล่อยให้มะนาวอดน้ำมากๆ จะสังเกตเห็นว่าใบมะนาวที่แก่จัดจะร่วงหล่นอย่างรวดเร็ว และดูคล้ายใกล้จะตายเต็มที แต่ถ้าได้รับน้ำและปุ๋ยมะนาวก็จะมีการแตกกิ่งและแตกใบใหม่ออกมามาก ใบที่แตกออกมานี้จะมีสีเขียวสดอยู่นาน ซึ่งลักษณะนี้จะไม่ไม่ค่อยออกดอกและไม่ค่อยติดผล เพราะฉะนั้นวิธีการบังคับให้มะนาวออกดอกจึงควรยึดหลักดังนี้ คือ ทำให้มะนาวที่มีใบอยู่มากนั้นให้มีใบน้อยลง และให้น้ำให้ปุ๋ยอย่างพอเหมาะ เพราะธรรมชาติของมะนาวนั้นหากมีการแตกกิ่งใหม่และผลิใบใหม่จะมีดอกออกมาด้วย ดังนั้นวิธีการบังคับให้มะนาวออกดอกนอกฤดูจึงสามารถทำได้หลายวิธี ซึ่งทุกวิธีสามารถทำให้มะนาวออกดอกได้ทั้งสิ้น แต่หากปฏิบัติโดยขาดความระมัดระวังหรือไม่ถูกหลักและขั้นตอนจำทำให้ต้นมะนาวโทรมหรือตายได้ 

วิธีที่ใช้กันคือ

          1. เด็ดยอดเพื่อให้แตกกิ่งใหม่  ทำได้โดยการเด็ดยอดอ่อนของมะนาวออกเสียทั้งหมด แล้วให้น้ำให้ปุ๋ยอย่างเต็มที่มะนาวจะเกิดการอั้นอยู่ที่ยอดทำให้มะนาวแตกยอดใหม่ แตกใบพร้อมการออกดอก

          2. รูดใบเก่าทิ้งเพื่อให้แตกใบใหม่  ผู้ที่ปลูกมะนาวเพียงเล็กน้อยใช้วิธีรูดใบทิ้งหรือเก็บใบทิ้งเด็ดยอดด้วยแต่หากมีมะนาวมากก็ไม่สามารถใช้วิธีนี้ได้ อาจใช้สารเคมีช่วย เช่น ใช้ยูเรียนเข้มๆฉีดให้ใบร่วง เมื่อใบร่วงไปแล้วส่วนหนึ่งเมื่อมะนาวได้รับน้ำและปุ๋ยก็จะแตกใบใหม่และออกดอกมาพร้อมด้วย

          3. ใช้มีดฟันโคนต้น หรือใช้ลวดเล็กๆ รัดที่โคนต้นเพื่อไม่ให้มะนาวส่งอาหารไปเลี้ยงกิ่งได้

          4. ใช้น้ำอุ่นฉีดให้ใบร่วง โดยใช้น้ำอุ่นฉีดให้ทั่วทรงพุ่มหลังจากนั้นใบมะนาวก็จะร่วง ให้น้ำให้ปุ๋ยมะนาวก็จะออกดอกผลิใบออกมา

          5. รวมควันไฟให้ใบร่วง ทำโดยการก่อกองไฟรอบๆทรงพุ่มของมะนาวโดยให้มีเฉพาะควันเท่านั้นอย่าให้มีเปลวไฟ ไม่โดยรมควันใบมะนาวจะร่วง เมื่อได้น้ำได้ปุ๋ยก็จะแตกใบอ่อนออกมาพร้อมดอก

          การบังคับมะนาวให้ออกดอกตามวิธีข้างต้นเป็นการทรมานมะนาวให้เกิดความเครียดแล้วออกดอก ทำให้มะนาวทรุดโทรมได้ หรืออาจได้ผลผลิตแต่ต้นตาย ส่วนวิธีที่ทำกันอยู่และไม่ทำให้มะนาวโทรมเกินไป คือการอดน้ำให้เหี่ยว  คือ งดให้น้ำมะนาวประมาณ 10-15 วัน มะนาวก็จะเหี่ยวระยะเวลาขึ้นอยู่กับลักษณะพื้นที่ ถ้าดินเก็บน้ำได้ดีก็ต้องใช้เวลานานหน่อย การสังเกตว่ามะนาวเหี่ยวได้พอเหมาะกับการบังคับให้ออกดอกหรือไม่คือ ใบมะนาวจะห่อจนกระทั่งถึงเพลาเย็นก็ยังไม่คืนตัวอันนี้เป็นอันว่าใช้ได้ รีบให้น้ำจนฉ่ำติดต่อกันสัก 5-7 วัน ใส่ปุ๋ยเร่งดอกเช่น 12-24-12 หรือ 9-27-27 หรือ 8-24-24 ประมาณ 1-2 กิโลกรัมต่อต้น ประมาณ 15 วันมะนาวก็จะออกดอกมาเต็มต้นเลย วิธีนี้หากช่วงที่เราอดน้ำมะนาวมีฝนชุกก็ทำได้อยากเหมือนกันเพราะใบไม่เหี่ยวสักที ก็ต้องอาศัยในช่วงที่ฝนทิ้งช่วงจึงจะได้จังหวะเหมาะกับการบังคับวิธีนี้ เพราะถ้าจะให้มะนาวออกดอกขายได้ช่วงฤดูแล้งก็ต้องให้ออกดอกช่วง กันยายน และตุลาคม ซึ่งมันเป็นฤดูฝนพอดี

ทำให้มีดอกไม่ยาก แต่รักษาดอกให้เป็นผลยากกว่า

ปัญหาการทำมะนาวนอกฤดูนั้นมักพบว่าช่วงระหว่างดอกไปสู่ผลหรือเมื่อติดผลขนาดเล็กแล้วนั้นจะมีการร่วงจำนวนมาก ปัญหานี้จึงทำให้การทำมะนาวนอกฤดูของเกษตรกรโดยทั่วไปจะได้ผลผลิตไม่เต็มที่ในช่วงมะนาวแพง ก่อนอื่นมารู้ถึง 3 ปัจจัยหลักที่จะทำให้มะนาวออกดอกนั้นประกอบด้วย  - ถึงฤดูของมะนาว เมื่อเข้าหน้าฝนมะนาวจะมีราคาถูกเพราะว่าเป็นฤดูของมะนาวที่ไหนๆก็มีมะนาว จึงทำให้ผลผลิตออกมามากและย่อมเป็นไปตามกลไกการตลาดคือเมื่อผลผลิตออกมามากราคาย่อมถูกและผู้บริโภคบางส่วนมีต้นมะนาวไว้ที่บ้านเมื่อมันออกลูกตามฤดูก็ไม่จำเป็นต้องซื้อมะนาว  - มะนาวสะสมอาหารเพียงพอในการออกดอกของมะนาวจะต้องอาศัยธาตุอาหารหลัก 2 ตัวคือ P(ฟอสฟอรัส) และ K(โปตัวเซี่ยม) โดยสังเกตุดูจากปุ๋ยเคมีสูตรเร่งดอกเช่นสูตร 8-24-24 หรือ 16-20-20 เป็นต้น ส่วนในปุ๋ยชีวภาพหรือปุ๋ยคอกที่มีคุณสมบัติเร่งดอกคือ มูลของสัตวปีกทั้งหลายเช่น ไก่ เป็ด ค้างคาว เป็นต้น โดยใส่ให้มะนาวเพื่อทำการละสมอาหารก่อนให้เต็มที่สักประมาณ 1 เดือนแล้วจึงเริ่มทำการงดน้ำ  - ความเครียด จะทำให้มะนาวแตกตาดอกออกมาเช่นการรมควันให้ใบร่วง หรือใช้สารเคมีพ่นให้ใบร่วง หรือ ควั่นกิ่ง หรือ ลวดมัดกิ่ง วิธีเหล่านี้ทำให้มะนาวออกดอกได้เช่นกัน รวมไปถึงการอดน้ำก็ทำให้มะนาวเครียดได้เช่นกัน  ดังนั้นวิธีที่จะทำให้มะนาวออกดอกและเป็นดอกที่มีคุณภาพนั้นต้องเริ่มจากการสะสมอาหารให้มะนาวให้เต็มที่ จะเป็นการเริ่มต้นที่ดี โดยธรรมชาติของมะนาวหากออกดอกและติดผลแล้วนั้นหากอาหารที่สะสมไม่พอมันจะสลัดภาระเช่นผลมะนาวออกทำให้มะนาวมีผลที่ร่วงผลผลิตจึงตกต่ำ อันนี้ไม่รวมถึงโรคเชื้อราต่างๆที่เกิดขึ้นตามขั้ว ก็ต้องป้องกันเสียก่อนโดยการพ่นยากำจัดเชื้อราควบคู่ไปด้วย

รูปภาพ : By Wtstoffs ที่ วิกิพีเดียภาษาอังกฤษ - Transferred from en.wikipedia to Commons., โดเมนสาธารณะ, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2163478

ข้อมูล : 
https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%A1%E0%B8%B0%E0%B8%99%E0%B8%B2%E0%B8%A7
http://www.manowpan.com/news199.html